Türkçe’de Kelimeler Arası Anlam İlişkileri

Bu yazıda Türkçe’de kelimeler arasında kurulan anlam ilişkilerini inceleyeceğiz. Anlam ilişkileri, kelimelerin birbirleriyle olan bağlantılarını gösterir. Anlam ilişkilerini bilmek, dilin zenginliğini ve çeşitliliğini anlamamıza yardımcı olur. Anlam ilişkilerini dört başlık altında ele alacağız: eş anlamlı (anlamdaş) kelimeler, karşıt anlamlı (zıt) kelimeler, eş sesli (sesteş) kelimeler ve somut ve soyut anlamlı kelimeler.

Eş Anlamlı (Anlamdaş) Kelimeler

Eş anlamlı kelimeler, aynı ya da yakın anlamda olan kelimelerdir. Eş anlamlı kelimeler birbirlerinin yerine kullanılabilirler. Örneğin, “güzel” ve “hoş” kelimeleri eş anlamlıdır. Bu kelimeleri cümle içinde değiştirdiğimizde anlam değişmez.

• Bu film çok güzel.
• Bu film çok hoş.

Eş anlamlı kelimelerin bazen küçük nüans farkları olabilir. Bu farklar bağlama göre değişebilir. Örneğin, “yemek” ve “aş” kelimeleri eş anlamlıdır ama “aş” kelimesi daha samimi ve sevgi dolu bir anlam taşır.

• Yemeğin çok lezzetli olmuş.
• Aşın çok lezzetli olmuş.

Eş anlamlı kelimeleri bulmak için sözlüklerden yararlanabiliriz. Sözlüklerde bir kelimenin karşısında eş anlamlısı olarak verilen kelimelere “anlamdaşı” denir.

Eş anlamlı kelimelere örnek olarak şunları verebiliriz:

• büyük – iri
• küçük – minik
• zengin – varlıklı
• fakir – yoksul
• akıllı – zeki

Sözlük tanımına göre eş anlamlı kelime şöyledir:

Anlam bakımından birbirine yakın veya aynı olan sözcüklerden her biri.

Karşıt Anlamlı (Zıt) Kelimeler

Karşıt anlamlı kelimeler, birbirinin tam tersi anlamda olan kelimelerdir. Karşıt anlamlı kelimeler birbirlerini yok ederler. Örneğin, “siyah” ve “beyaz” kelimeleri karşıt anlamlıdır. Bu kelimeleri cümle içinde değiştirdiğimizde anlam tamamen değişir.

• Bu elbise siyah.
• Bu elbise beyaz.

Karşıt anlamlı kelimelerin bazen ortak bir noktası olabilir. Bu nokta karşıtlığın temelini oluşturur. Örneğin, “gündüz” ve “gece” kelimeleri karşıt anlamlıdır ama ikisi de zaman dilimlerini ifade ederler.

• Gündüz çalışırım, gece dinlenirim.
• Gece çalışırım, gündüz dinlenirim.

Karşıt anlamlı kelimeleri bulmak için sözlüklerden yararlanabiliriz. Sözlüklerde bir kelimenin karşısında karşıt anlamlısı olarak verilen kelimelere “zıttı” denir.

Karşıt anlamlı kelimelere örnek olarak şunları verebiliriz:

• aç – tok
• yaşlı – genç
• güzel – çirkin
• sıcak – soğuk
• hızlı – yavaş

Sözlük tanımına göre karşıt anlamlı kelime şöyledir:

Birbirinin tam tersine olan veya olumsuzunu bildiren sözcüklerden her biri.

Eş Sesli (Sesteş) Kelimeler

Eş sesli kelimeler, yazılışı farklı ama okunuşu aynı olan kelimelerdir. Eş sesli kelimeler farklı anlamlara sahiptirler. Eş sesli kelimeler cümle içinde kullanılırken yazımına dikkat etmek gerekir. Örneğin, “gelir” ve “gelir” kelimeleri eş seslidir ama biri fiil diğeri isimdir.

• Babam her ay düzenli gelir elde eder.
• Babam her ay düzenli gelir evimize.

Eş sesli kelimelerin bazen yazılışı da aynı olabilir. Bu durumda bağlama göre hangi kelimenin kullanıldığını anlayabiliriz. Örneğin, “yüz” kelimesi hem sayı hem de organ anlamına gelir.

• Okulda yüz öğrenci var.
• Yüzümü yıkamak istiyorum.

Eş sesli kelimeleri bulmak için sözlüklerden yararlanabiliriz. Sözlüklerde bir kelimenin karşısında eş seslisi olarak verilen kelimelere “sesteşi” denir.

Eş sesli kelimelere örnek olarak şunları verebiliriz:

• acı – acı
• al – al
• ana – ana
• at – at
• ateş – ateş

Sözlük tanımına göre eş sesli kelime şöyledir:

Yazılışı farklı, okunuşu aynı olan sözcüklerden her biri.

Somut ve Soyut Anlamlı Kelimeler

Somut anlamlı kelimeler, varlığı duyu organlarıyla algılanabilen kelimelerdir. Somut anlamlı kelimeler nesne, canlı, renk, şekil gibi kavramları ifade ederler. Örneğin, “masa”, “kedi”, “kırmızı”, “üçgen” kelimeleri somut anlamlıdır.

• Masa üzerinde bir kitap var.
• Kedi bahçede oynuyor.
• Kırmızı elbiseyi çok beğendim.
• Üçgenin iç açılarının toplamı 180 derecedir.

Soyut anlamlı kelimeler, varlığı duyu organlarıyla algılanamayan kelimelerdir. Soyut anlamlı kelimeler duygu, düşünce, inanç, fikir gibi kavramları ifade ederler. Örneğin, “sevgi”, “akıl”, “din”, “felsefe” kelimeleri soyut anlamlıdır.

• Sevgi insanın en güzel duygusudur.
• Akıl başa gelinceye kadar değerini bilmezler.
• Din insanların hayatına anlam katar.
• Felsefe insanın kendini tanıması için bir araçtır.

Somut ve soyut anlamlı kelimeleri ayırt etmek için duyu organlarımızı kullanabiliriz. Eğer bir kelimeyi görebiliyor, dokunabiliyor, koklayabiliyor, tadabiliyor ya da duyabiliyorsak o kelime somut anlamlıdır. Aksi halde soyut anlamlıdır.

Somut ve soyut anlamlı kelimelere örnek olarak şunları verebiliriz:

Somut Anlamlı Kelimeler:

• araba
• çiçek
• balık
• mavi
• daire

Soyut Anlamlı Kelimeler:

• adalet
• mutluluk
• sanat
• bilim
• özgürlük

Sözlük tanımına göre somut anlamlı kelime şöyledir:

Varlığı duyu organlarıyla algılana bil