Ağaç: Kutlu Bitki
Yerle göğü birbirine bağlayan ağacın dallarında, iki başlı bir kartal – Öksökö – yuva yapmıştır. Bu kartalın görevi, gökleri korumaktır.
Türk kültüründe özellikle sıra dışı görünümü olan ağaçlara, efsanevi Ulu Kayın’ı çağrıştırdığı için saygı gösterilir. Türk kültüründe büyük ve kovuğu olan ağaçlara saygı duyulur hatta bu tür ağaçlardan korkulur. Çünkü içlerinde Ağaç Ana’nın (veya bazen Al Anası’nın) yaşadığına inanılır. Ağaç, soyluluğun da bir simgesi olarak görülür. Türklerde ağacın türünden ziyade büyüklüğü ve görkemi ön plana çıkar.
Korkut Ata Öyküleri’nde Uruz’un ağaca seslenişi ilgi çekicidir:
Başın ala bakar olsam, başsız ağaç,
Dibin ala bakar olsam dipsiz ağaç.
Beni sana asarlar, götürmegil ağaç,
Götürürsen, yiğitliğim seni tutsun ağaç.
Türklerdeki ağaç algısı daima Ulu Kayın (Uluğ kayın) kavramı ile birlikte değerlendirilmelidir. Türk halk kültüründe Elma Ağacı büyük bir öneme sahipken, İncir ve Zeytin ağaçları ise İslamiyet’in etkisiyle kutsallık kazanmıştır. Çünkü Kuranı Kerim’de bu ağaçlar (ve / veya meyveleri) üzerine yemin edilmektedir: “İncire ve Zeytine and olsun ki…” (Tin Suresi, 1. âyet).
Türklerin geçmişte belirli bir dönem, Moğolların ise günümüzde de tabi oldukları Budizm dininin kurucusu olan Buda (Budha) bir incir ağacının altında düşünerek gerçeğe erişmiştir. Zeytin, Akdeniz ve Ege kültüründe çok önemli bir yere sahip olup, Batı mitolojilerinde vurgulanır. Ayrıca Zeytin ağacından İncil’de kutsal bir bitki olarak bahsedilir. Hz. İsa gökyüzüne yükselirken Zeytin Dağı’nın eteklerindeki sekiz büyük zeytin ağacının bu duruma tanık olduğu, İncil’de anlatılmaktadır.
Altay efsanelerine göre; yeryüzündeki ilk insan, dokuz budaklı (dokuz dallı) bir ağacın altında yaratılmıştır. Sayan – Altay halk kültüründe anlatıldığına göre; bu ağacın altında Ulu Ana yaşar ve kahramanlara memesinden süt verir. Dünya’nın tam ortasındaki Ulu Kayın adlı söylencesel ağacın kökleri yeraltına kadar iner. Dalları ise göğün zirvesine kadar yükselir. Yerle göğü birbirine bağlayan bu ağacın en üst dallarında, iki başlı bir kartal (Öksökö) yuva yapmıştır. Bu kartalın görevi, gökleri korumaktır. Hakaslar, “Imay Toyı” (Umay Şenliği) adını verdikleri törenlerde bir ağacı ormana götürüp dikerler. Altay şamanlarının inançlarına göre, kişioğlu ilk yaratıldığında ilk ağaç da onunla birlikte Umay Ana tarafından yeryüzüne indirilmiştir.
Altaylarda anlatılan bazı öykülerde yiğitler kayın ağacının altında bir gece uykusuz durduktan sonra sabah gün doğumunda ad alırlar. Eski Kırgız ve Kazak inancına göre kısır kadınlar, ıssız bir yerdeki yalnız bir ağacın yanında gece sabaha kadar kalıp sonra kurban keserlerdi. Yakutlarda, çocuğu olmayan kadınlar, kutsal sayılan bir ağacın dibinde ak (veya boz) at derisinin üzerinde otururlardı. Türk kültüründe bazı yörelerde ağaçların eren (evliya) adlarıyla anılmasına da çok yaygın olarak rastlanır.
Anlam: (Ağ / Ag / Ak) Yukarıya uzayan demektir. Ağmak (yukarı çıkmak) fiiliyle bağlantılıdır. Bu bağlamda göğe doğru olmayı belirtir. Ağacın kutluluğu göğe doğru yükseliyor olmasından kaynaklanır.
Eşdeğer: Ağac, Ağaş, Ağas, Yağaç, Yığaç, Cığaç, Eves, Mas, Maş
Türk Kültüründe Önemli Ağaç Türleri
Türklerde dikkat çeken, önem verilen ve masallarda, ökülerde adı geçen bazı ağaçlar şunlardır:
- Yangak / Cangak: CevizAğacı
- Kamalağ / Kamalag: SedirAğacı
- Kavlağan / Kavlagan: Çınar Ağacı
- Çöke / Cüke / Yüke: Ihlamur Ağacı
- Karagay / Karakay: Çam Ağacı
- Çördük / Çörtük: Armut Ağacı
- Kos / Goz / Hoz: Ceviz Ağacı
- Siye / Şiye / Çiye: VişneAğacı
- Tal / Tel: Söğüt Ağacı
- Terek / Tirek: Kavak Ağacı
- Örük / Örik: Kayısı Ağacı
- Niğde / Niyde: İğde Ağacı
- Palıt / Pelit: Meşe Ağacı
- Alça / Elçe: Vişne Ağacı
- Arça / Arca: Çam Ağacı
- Buk / Bük: Kayın Ağacı
- Koçaç / Koşaş: Armut Ağacı
- Emen / İmen: Meşe Ağacı
Kaynak: Deniz Karakurt, Türk Söylence Sözlüğü