İtbarak; eski Türk destanlarında sözü edilen, Türklerin sürekli savaşa tutuştukları, o zamanki Türk bölgelerinin kuzeybatısında yaşayan, köpek başlı, insana benzer yaratıklara verilen isimdir.
Türk, Hint, Çin ve Avrupa mitolojilerinde sözü edilen köpek başlı insanlar İtbaraklar. Köpek başlı insanlar ile Oğuz Türklerinin mücadelesi…
Kıpçakların Kökeni ve İtbarak Efsanesi
İtbarak; eski Türk destanlarında sözü edilen, Türklerin sürekli savaşa tutuştukları, o zamanki Türk bölgelerinin (Güney Sibirya ve Orta Asya) kuzeybatısında yaşayan, köpek başlı, insana benzer yaratıklara verilen isimdir. Efsanelere ilk defa “Çok tüylü köpek” manasında geçmiştir. Oğuz Kağan destanlarına göre, İtbarakların yurdu, kuzey-batıya doğru uzanan, karanlık ülkelerin içindeydi.
Oğuz Han, İtbaraklara karşı bir akın yapmış ancak yenilip, dağlar arasındaki bir nehrin ortasında bulunan, küçük bir adacığa sığınmak zorunda kalmıştı…Oğuz Kağan destanlarının önemli bir bölümü de Köpek başlı insanların ülkelerine yapılan akınlardı. Türkler bu kavimlere “İt-Barak” diyorlardı. “İt” sözü, eski Türklerde de şimdi olduğu gibi köpek anlamına geliyordu. “Barak” da bir çeşit köpekti. Diğer bazı tezlere göre ise “Barak” siyah ve tüylü bir köpek cinsinin adı idi.
Oğuz Kağan destanına göre; İtbarakların yurdu Kuzeybatı’ya doğru uzanan, karanlık ülkelerin içindeydi. Oğuz Han, İtbaraklara karşı bir akın yapmış ancak mağlup olup, dağlar arasındaki bir nehrin ortasında bulunan, küçük bir adacığa sığınmak zorunda kalmıştı. Bu adacıkta, savaşta ölen askerlerinden birinin karısı da bir çocuk doğurmak zorunda kalmıştı.
Fakat buraya sığınan Oğuz Han’ın ne bir çadırı ve ne de bir evi vardı. Kadın, ağaç kovuğuna girmiş ve orada çocuğunu doğurmak zorunda kalmıştı. Oğuz Kağan, kadının esenlikle doğum yapmasına sevinmiş ve çocuğa da Kıpçak adını vermişti. Eski Türk efsanelerine göre Kıpçak sözü, ağaç kovuğu anlamına geliyordu. Bilindiği gibi Kıpçaklar, Altay dağlarının batısından, Güney Rusya içlerine kadar uzanan, büyük Türk kitleleridirler.
Uygurların türeyiş efsanesinde de: Eski Uygur ataları, iki nehir ortasında bulunan bir adacıktaki kayın ağacından doğmuşlardı. Bu örneklerden de kolayca anlaşılıyor ki bir tarih olayı gibi gösterilen bu akınlarda, Türk mitolojisinin çok eski ve müşterek motifleri, sık sık görülebiliyorlardı. Gerçi, bu efsane idi. Fakat içinde tarih olayları da yatmaktaydı.
Öyle anlaşılıyor ki bu bölgedeki güzel kadınları Türkler almışlar ve onlardan da yeni bir nesil meydana getirmişlerdi. Belki Kıpçağın annesi de güzel bir İtbarak kadınından başka bir kimse değildi. Sonradan; Kıpçak, Oğuz Kağan tarafından bu bölgelere tayin edilmiş ve kuzey ülkeleri, hep onun soyları tarafından idare edilmişti.
Kıpçaklar da Türkçe konuşuyorlar ve Türk kültürüne sahip idiler. Fakat Oğuz destanı, Kıpçağı Oğuz Han’ın soyundan değil, nihayet askerlerinden birisinin neslinden getiriyordu. Kıpçak kuzeylere gitmiş, orada soyları türemiş ve yerlilerle karışarak, yeni akraba bir Türk kavmi meydana getirmişti.
Farklı Ulusların Mitolojilerinde Köpek Başlı İnsanlar
Avrupa Mitolojisinde Köpek Başlı İnsanlar
Köpek başlı insanlara Avrupa ve Hint mitolojilerinde de rastlanıyordu. Eski Yunan mitolojisinde de, köpek başlı insanlarla ilgili birçok efsanelere rastlanıyor. Daha sonraki Avrupa mitolojisi de köpek başlı insanlara, zaman zaman yer vermiştir. Avrupalılar, bu köpek başlı kavme, Borus adını veriyor ve onların, bugünkü Finlandiya ile Rusya’nın kuzey kısımlarında yaşadıklarını söylüyorlardı.
Oğuz Kağan destanındaki İtbaraklar da aşağı yukarı aynı bölgelerde idiler. Bu bakımdan, Avrupa ve Yunan mitolojisi ile Türk mitolojisi arasında, bir benzerlik ve bir bağ meydana gelmektedir. Köpek başlı insanlar motifi, herhalde Türkler arasına, dışarıdan gelmiş bir efsane olmalı idi. Fakat Türkler, köpeğe önem vermezlerdi. Köpek, Türklere göre, aşağı bir hayvandı. Bunun için de Türk mitolojisi köpek başlı insanları daima küçük görmüştü.
Hint Mitolojisinde Köpek Başlı İnsanlar
Köpek başlı insanlarla ilgili efsaneleri Hindistan’da ve güney bölgelerinde de görüyoruz. Hint mitolojisi köpeğe daha fazla önem vermiştir. Bu sebeple Hindistan’daki köpek başlı insanlar, aşağı bir sınıfı değil; soylu Hintlileri temsil ediyorlardı.
Tarduş Türklerinin Kurt Başlı Atası
Motif, eski Yunan’da ve Avrupa’da görülmüş olmasına rağmen Türklerde de bunların benzer şekillerini görmüyor değiliz. Mesela Doğu Göktürk devletinin önemli bir bölümünü meydana getiren Tarduş Türklerinin ataları da, “Başı kurt ve vücudu insan olan” bir kimse idi.
Çin Efsanelerinde Köpek Başlı İnsanlar
Köpek başlı insanlara, Çin efsanelerinde de büyük bir yer verilmişti. Çin’in kuzeyinde ve Mançurya‘da yaşayan bazı uluslar Çinlilere göre köpek başlı idiler. Bu efsaneler Çin’de, çok daha eski çağlarda başlamıştı. Çin’in köpek başlı insan efsaneleri, Yunanistan’daki efsanelere nazaran daha yaşlıdırlar. Mançurya‘nın kuzeyinde yaşayan Moğollar, köpeğe büyük bir önem verirlerdi.
Onlara göre köpek hem kutsal ve hem de kendi milletlerinin atası idi. Bu sebeple Oğuz Kağan destanına köpek başlı insanlar motifinin, Çin’den mi, yoksa Avrupa’dan mı geldiğini, kolayca kestirmek mümkün değildir. Cengiz Han devrinde yazılmış olan Oğuz destanları, daha çok Batı ile ilgileri olan yazarlar tarafından kaleme alınmışlardı.
Bu sebeple Oğuz destanlarında köpek başlı insanlar, Kuzey Rusya ile Finlandiya’da gösteriliyorlardı. Elimizde bu konu ile ilgili, daha eski kaynaklarımız maalesef yoktur. Buna rağmen eski Türk destanlarında, Kuzey Mançurya’da yaşayan “Köpek başlı” insanlardan da söz ediliyordu.
Köpek Atalar
Bazı Moğol boyları köpekten türediklerine inanırlar. Barak sıradan bir köpek olmayıp kutlu sayılır. Köpek Ata‘ya daha çok Moğol kavimlerinde rastlanır. Efsanevi köpek başlı insanlara da Barak adı verilir. Tarduşların ataları da Kurt veya Barak başlı bir insandır. Avrupa kökenli Hun – Macar efsanelerine göre de Avrupa Hunları (Macarlar) Tazı Ata’dan türemişlerdir. Macarlar köpeğe Kutya derler ve bu ismin Türkçe – Moğolca kut sözcüğüyle benzerliği dikkat çekicidir.
İnsan yaratılırken Tanrı, insanın bekçiliğini bir köpeğe bırakmış fakat o görevini doğru yapmayarak ihanet etmiştir. Moğolların bazı boylarının ve “Kıtan”ların atası olarak kabul edilir. Bu nedenle köpek kurban ederler. Bir prenses ile evlenen Köpek Ata’dan türediklerine inanan eski Moğol kabileleri vardır. Türk-Moğol kültüründe yarı insan yarı hayvan varlıklarda, üst taraf insan alt taraf hayvan şeklindedir.
Ama başka bazı kültürlerde ise tam tersidir. Örneğin Mısır medeniyetinde alt taraf insan, baş kısmı hayvan olan tanrılar vardır. Barak Ata bu açıdan Türk mitolojisindeki genel anlayışa ters bir biçimde yer alır. Tıpkı Mısır söylencelerinde olduğu gibi baş tarafı köpektir. Masallarda Köpük olarak tercüme edilen Köbek, Kübek adlı kahramanın bu motifle ilgili olma ihtimali yüksektir. Türkistan’daki Baraktam şehrinin kuruluş efsanesi de yine Barak Ata ile alakalıdır.
Barak Ana
Barak Ana, Türk mitolojisinde “Köpek Tanrıça“ya verilen isimdir. Köpek Ana (Köbek Ene) ve Moğollarda Nokay Eçe olarak da bilinir. Barak sıradan bir köpek olmayıp kutlu sayılır. Nogay adlı Türk-Moğol boyu ile ilişkilidir. Masallarda Köpük olarak tercüme edilen Köbek, Kübek adlı kahramanın bu motifle ilgili olma ihtimali yüksektir.
Oğuz destanında Barak Boyu’nun (Oğuz Han’ın İtbarak akınları) erkeklerinin yüzlerinin köpek yüzü (veya o kadar çirkin) olduğu fakat kadınlarının ise aksine inanılmaz derecede güzel ve çekici oldukları anlatılır. Bu nedenle Barak Ana kavramı bu boyun türediği ana şeklinde algılansa da kafasının köpek kafası olduğu şeklinde kesin bir bilgi mevcut değildir.
