Türklerin Ademi İlk İnsan Ay Ata
Ay Ata, Ay Baba veya Ay Dede olarak da bilinir. Tengricilik inancında Ay Tanrısı olarak görülebilecek bir kutsal varlıktır. Gök aleminin altıncı katında oturur. Bu inanca göre Ay Dede insanların ilk büyükbabası ve Gün Ana ilk büyükannesidir.
İnsanın Yaratıldığı Mağara
Bir destana göre ilk Türk hükümdarlığını kuran hanedanın soyunun dayandığı ilk insan kendisini “Ay Baba” olarak adlandırmıştır. Memlükler (Kölemenler) döneminde Mısır’da yaşamış olan Türk tarihçisi Aybek-üd Devâdârî’nin Türklerin kökeni üzerine anlattığı “Ay Ata Efsanesi”nde mağarada türeyiş motifi yer alır. Bu öyküye göre Türklerin ilk atası olan Ay Ata, bir mağarada ortaya çıkmıştır. Bu mağara Ay Ata’nın doğumuna bir ana rahmi görevi yapmıştır.
İlk İnsanın Hammaddesi Balçık
Destanda yaratılış üzerine İncil’in anlatımlarına ve İslami geleneğe işaret eden izlere rastlanır. Genesis’te (Yaradılış) olduğu gibi Türkçe anlatımda da balçık ilk insanın hammaddesidir. İlk kadın Ay-Wa tamamen İslami gelenekteki Havva’yı (Eva) çağrıştırır. Aynı Türk destanına göre kadın da balçıktan yaratılmıştır.
Ay Ata Efsanesi
Efsane şöyledir: Çin sınırındaki Karatay mağarasında yağmur suları; insan vücudunu andıran bir çukuru doldurur. Güneş ısısı etkisiyle 9 ay sonra çukurdaki çamur canlanır. Böylece 40 yıl yalnız başına yaşayan ilk erkek Ay-Atam yaratılır. Daha sonra diğer bir su baskını, çukuru yine çamurla doldurur ve ilk kadın da aynı biçimde yaratılır. Kadının yaratılışı eksik kalır çünkü güneş ısısı birinci seferde olduğu kadar güçlü değildir.
Ay Atam ve Ay Wa’nın beraberliklerinden 40 çocuk dünyaya gelir. Ay Atam 120 yaşında ölür. Ay Wa ise ondan 40 yıl sonra ölür. En yaşlı oğulları, onların cesetlerini yaratılış çukuruna gömerek tekrar canlandırmaya çalışır. Bu ilk, ebeveyn öncesi çukur, daha sonraki zamanlarda ilk hükümdarları Ay-Ata’nın soyundan gelen Türklerin kült yeri olmuştur. Bozkurt Efsanesi’ndeki kurdun yaralı Türk’ü kaçırıp beslediği mağara da böyle bir Ata mağarasıdır ve her yıl bu mağarada törenler yapılırdı. Ata Mağarası inancı ve geleneği eski dönemlerde Türkler arasında oldukça yaygındır.
Ay Dede
Eski Türklerde de olduğu gibi Türkiye’deki Türklerin geleneğinde Ay’ın erkek olduğu kabul edilir. Günümüz Türkiye’sinde Gün Ana inancı artık kalmadıysa da, Ay Dede inancı çocuksulaştırılarak da olsa sürmektedir. Ay, çocuklara Ay Dede olarak tanıtılmaktadır. Uyku ve uyku vakti ile özdeştirilir. Çocuğa “yatağına yatarsa, Ay Dede sana masal anlatacak” denir ve çocuğun yanında ya masal kitabı okunur ya da bir masal anlatılır.